اکثر مردم علاقه چندانی به مار ندارند و با شنیدن اسم مار حس بدی به آنها دست می‌دهد. یادم می‌آید یکی از اقوامم حتی با دیدن تصویر مار در تلویزیون حالت ضعف به او دست می‌داد و باید سریع کانال را عوض می‌کردیم.

البته همگان در این احساس ترس و نفرت سهیم نیستند. در برخی کشورها نظیر چین، تایوان، تایلند و اندونزی مردم خون مار را به‌عنوان یکی از نوشیدنی‌های بسیار مقوی می‌نوشند و سوپ مار نیز که گویا غذای بسیار لذیذی است در فهرست غذایی رستوران‌های بسیاری از کشورهای خاور دور یافت می‌شود. در هند نیز افسون کردن مار و رقص این جانور با نوای موسیقی یکی از سرگرمی‌های عمده مردم این سرزمین است. حتی در غرب نیز برخی افراد مار را به‌عنوان حیوانی خانگی در منازل خود نگه‌داری می‌کنند.

در دنیا تقریباً دو هزار و نهصد نوع مار وجود دارد که در خشکی، زیر زمین، در داخل آب و گاهی هم بر روی درختان زندگی می‌کنند. این جانور خزنده تقریباً در همه جای کره زمین، و به‌ویژه در مناطق خشک یافت می‌شود. اگر به هیچ وجه نمی‌خواهید چشم‌تان به این حیوان بخورد، باید به قطب شمال یا جنوب مهاجرت کنید که در آنجا به‌علت برودت هوا از مار خبری نیست!

مار که گونه‌ای تکامل‌یافته از مارمولک است، مانند مارمولک دارای جمجمه و آرواره‌هایی بسیار انعطاف‌پذیر است و همین امر سبب شده که بتواند موجوداتی تا چند برابر جثه خود را فرو ببلعد. این خزنده گوشتخوار قادر به جویدن یا دریدن طعمه خود نیست و بنابراین مجبور است طعمه را درسته فرو ببلعد! اکثر مارها از حیواناتی کوچک نظیر مارمولک، مارهای دیگر، پرندگان، ماهی‌ها، حشرات و تخم پرندگان تغذیه می‌کنند. برخی از انواع مارها حتی قادرند آهو یا آدمیزادی را نیز فرو ببلعند!

مارها به دو خانواده بزرگ تقسیم می‌شوند: مارهای چمباته‌زن و مارهای سمی.

مارهای چمباته‌زن

مارهای چمباته‌زن از بزرگ‌ترین مارهای دنیا هستند. مارهای پیتون (Python) و بوا (Boa) به این خانواده تعلق دارند. این مارها غیرسمی‌اند و برای به دست آوردن خوراک معمولاً دور طعمه خود می‌پیچند و به‌تدریج حلقه‌ را تنگ‌تر می‌کنند تا حیوان خفه شود و سرانجام غذای خود را به یکباره می‌بلعند.

جالب است بدانید که بزرگ‌ترین مار دنیا، مار چمباته‌زنی است به‌نام "پیتونِ مشبک" که در جنوب شرقی آسیا یافت می‌شود و قادر است تا ۱۰ متر رشد کند.

مارهای سمی

با وجود فراوانی گونه‌های مار در جهان، خبر خوش این است که تنها ۲۰ درصد از مارها سمی هستند. به‌عبارت دیگر، برخلاف آنچه شاید تا بهحال تصور می‌کرده‌اید، اکثر مارها غیرسمی‌اند و مارهای سمی نیز عمدتاً از سم خود برای کشتن یا بی‌دفاع کردنِ طعمه استفاده می‌کنند تا جهت انتقام یا در دفاع از خود. مارهای سمی معمولاً دُمی نازک دارند و نیز دو دندان تیز و توخالی که در ابتدای هر کدام سوراخی وجود دارد. اشاره کردیم که تنها ۲۰ درصد از مارها سمی هستند. از این ۲۰ درصد، تنها ۷۵ درصد قادرند با زهرشان انسان را از پا درآورند. یکی از این گونه مارها، "افعی" است. مار افعی بیشتر در آفریقا و هند یافت می‌شود و بزرگ‌ترین قاتل انسان است. زهر این مار سالانه باعث مرگ هزاران نفر می‌شود. جالب است بدانید که بهترین درمان مارگزیدگی، سرُمی است که خود از زهر مار افعی تهیه می‌شود!

مار سمی از طریق نیش‌هایش زهر را به بدن طعمه خود تزریق می‌کند و از این طریق می‌کوشد که یا شکارش را از پا دربیاورد و یا لااقل آن را ناتوان و بی‌هوش سازد تا بتواند با خیال راحت آن را بخورد. تمام مارهای سمی علاوه بر نیش، دندان نیز دارند و بنابراین علاوه بر نیش زدن، می‌توانند گاز هم بگیرند.

دندان‌های مار سمی در قسمت فک در بالای دهان‌ قرار دارد و با غده‌های سمی موجود در سرِ مار در ارتباط است. متأسفانه حتی با کشیدن دندان مار هم نمی‌شود برای همیشه از نیش مار سمی در امان بود چون دندان‌های نیش پس از مدت کوتاهی دوباره در دهان مار رویش می‌کند!

عجایب مار به همین‌جا ختم نمی‌شود. مار از آنجا که قدرت بینایی ضعیفی دارد و تنها می‌تواند روشنایی و تاریکی را از هم تشخیص دهد، برای یافتن طعمه از راه‌های عجیب دیگری استفاده می‌کند که یکی از آنها استفاده از اشعه مادون قرمز جهت ردیابی طعمه است. مارهای پیوتون و برخی از انواع مار بوا در ناحیه بین چشم و سوراخ بینی‌شان گیرنده‌های اشعه مادون قرمز بسیار قوی‌ای دارند که به آنها امکان می‌دهد حرارتی را که از بدن پستانداران خونگرم صادر می‌شود ردیابی کرده، به سوی طعمه بخزند. مارها همچنین از طریق حس بویایی و ارتعاش می‌توانند حضور طعمه را تشخیص دهند. قسمت تحتانی بدن مار که با زمین در تماس است بسیار حساس است و کوچک‌ترین حرکتی را متوجه می‌شود.

نکته جالب دیگر در مورد مار، آناتومی بدن آن است. آناتومی بدن این جانور به‌علت شکلِ آن بسیار متفاوت از دیگر جانداران است. این خزنده تنها با یک شُشْ تنفس می‌کند و بیشتر اعضای بدن آن نظیر کلیه‌ها که به‌صورت جفت هستند، بجای آنکه در کنار هم قرار داشته باشند، به ردیف پشت سر هم قرار دارند. قلب مار نیز در یک جا ساکن نیست بلکه مکان آن مدام تغییر می‌کند. چنین تغییر مکانی برای آن است که در هنگام تغذیه ‌از قلب مار محافظت شود، چون همانطور که اشاره شد مارها نمی‌توانند غذای خود را بجوند و اکثراً طعمه را می‌بلعند. بنابراین اگر قلب جابجا نشود، امکان دارد که بر اثر فشار وارده له شود!

پوست مار از فلس پوشیده شده است و شاید یکی از جالب‌ترین دیدنی‌های طبیعت، مشاهده ماری باشد که در حال پوست انداختن است. این خزنده به‌طور مکرر پوست می‌اندازد. پوست‌اندازی مار فرایند بسیار لازم و حیاتی‌ای برای این موجود است، زیرا اولاً پوست قدیمی و پوسیده از این طریق جایگزین می‌شود، و ثانیاً کپک‌ها و انگل‌های مختلفی که به پوست بدن مار چسبیده‌اند بدین ترتیب از بین می‌روند و نابود می‌شوند.

مار و دنیای پزشکی

مار در بسیاری از فرهنگ‌ها سمبولی از شفا و طبابت است. در اساطیر یونان باستان، رب‌النوعی وجود دارد به‌نام آسکلپیوس (Asclepius) پسر آپولو که خدای دارو و طبابت دانسته می‌شد. آسکلپیوس بر چوبدستی خود همواره دو مارِ در هم تنیده شده حمل می‌کرد -‏‏‏‏ سمبولی که امروزه در خیلی از کشورها بر روی آمبولانس‌ها دیده می‌شود. البته از عالم افسانه و اسطوره که بگذریم، مار به‌راستی نیز از لحاظ پزشکی دارای فواید ارزنده‌ای است. همان‌طور که اشاره شد، بهترین درمان برای مارگزیدگی، پادزهری است که در واقع از زهر خود مار تهیه می‌شود. همچنین می‌گویند صفرای مار بسیار انرژی‌‌زاست و در درمان بیماری‌هایی چون خروسک، دردهای مفصلی و روماتیسم، تشنج، تب بالا و بیماری‌های لثه بسیار مفید است. روغن مار نیز دارای خاصیت فراوان است و به‌عنوان پماد مصارف گوناگون دارد. و سرانجام تحقیقات به عمل آمده در سالیان اخیر نشان داده است که دارویی که از پوست مار تهیه می‌شود برای درمان بیماری‌های پوستی از قبیل زگیل‌، اگزماهای پوستی و خارش‌های مکرر بسیار مفید و مؤثر است.

مار و اعتقادات مذهبی

در افسانه‌های یونان باستان مار اغلب سمبلی از شفا و احیا بود. مصریان نیز مار را به‌عنوان یکی از خدایان می‌پرستیدند. این جانور امروزه در هندوستان به‌عنوان یکی از خدایان پرستیده می‌شود. بسیاری از مردم هند مار را سمبل باروری می‌دانند و معابدی مخصوص مار در هندوستان وجود دارد.

در کتاب‌مقدس نیز بارها به این خزنده اشاره شده است. سمبول مار در ابتدا و انتهای کتاب‌مقدس به‌معنای منفی آمده است: در ابتدای کتاب پیدایش داستان وسوسه شدن حوا توسط شیطان را می‌خوانیم که خود را در هیئت مار بر حوا نمایان ‌ساخت. در انتهای کتاب مکاشفه نیز باز مار به‌عنوان سمبلی از شیطان معرفی می‌شود: «او اژدها، آن مار کهن را که همانا ابلیس یا شیطان است، گرفت و در بند کشید... و او را به هاویه درانداخت و در بر او قفل کرد و مهر بر آن نهاد تا قوم‌ها را دیگر نفریبد». با اینحال مار در کتاب‌مقدس تنها به‌عنوان حیوانی ملعون که سمبل شیطان است توصیف نشده است. به‌عنوان مثال در کتاب‌ خروج می‌خوانیم که چطور عصای موسی به ماری تبدیل شد تا از این طریق قدرت و عظمت خدای قادر مطلق بر مصریان و فرعون ثابت شود. در ادامه نیز راجع به مار برنجین می‌خوانیم که قوم خدا با نگاه کردن به آن شفا می‌یافتند و پیشاپیش سمبولی از صلیب عیسی مسیح بود. انجیل یوحنا ۳:‏۱۴ در این باره چنین توضیح می‌دهد: «همان‌گونه که موسی آن مار را در بیابان برافراشت، پسر انسان نیز باید برافراشته شود، تا هر که به او ایمان آورد، حیات جاویدان داشته باشد». همچنین در انجیل متی می‌خوانیم که عیسی مسیح از مار به‌عنوان سمبلی از هوشیاری و ذکاوت و حکمت یاد می‌کند و می‌فرماید: «همچون مار هوشیار باشید و مانند کبوتر ساده» (انجیل متی ۱۰:‏۱۶).

آری، مار نیز یکی از آفریده‌های شگفت‌انگیز خداست و هر چه بیشتر در مورد آن تفحص کنیم، بیشتر به عمق حکمت و نیکویی خدا پیمی‌بریم. امید است این مقاله به شما در رفع برخی تصورات منفی درمورد این موجود و پی بردن به ویژگی‌های حیرت‌انگیز آن کمک کرده باشد.

−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−

منبع:

Wikipedia Encyclopaedia