باز هم نوروز از راه رسیده و شور و هیجان این فصل حال و هوای دیگری به منازل ایرانیان آورده است. من همیشه به این فصل و بخصوص به مراسم تحویل سال علاقه خاصی داشته‌ام و سعی کرده‌ام در خارج از ایران نیز سنتِ نوروز را در خانه‌مان زنده نگه دارم. من و همسرم معتقدیم که هر جای این کرۀ خاکی که باشیم همیشه ایرانی هستیم و باید آداب و سنن فرهنگ خود را گرامی بداریم (نگاه کنید به مقاله مسیحیت و نوروز باستان، نوشتۀ عیسی دیباج، شمارۀ ۳۳ مجلۀ کلمه).

یکی از این سنن، چیدن سفره هفت‌سین است. اما متأسفانه زندگی در غرب محدودیت‌هایی برای ‌ما ایجاد کرده و گاهی ‌ناچار شده‌ام از سین‌های دیگری استفاده کنم. به‌عنوان مثال گاه بجای سبزه، مقداری سبزی خشک قورمه‌سبزی در ظرفی ریخته و بر سر سفره هفت‌سین گذاشته‌ام‌!

سال گذشته اصرار داشتم که حتماً بر سر سفره‌ هفت‌سین‌مان ماهی قرمز بگذارم. بنابراین به‌ اتفاق همسرم به مغازه فروش حیوانات رفتیم و ماهی مورد نظرمان را انتخاب کردیم، ولی وقتی از فروشنده خواستیم آن را به ما بدهد او از ما پرسید که آیا امکانات لازم نظیر آکواریوم در منزل آماده داریم یا خیر. پاسخ دادیم که این ماهی را فقط برای چند روز لازم داریم و بعد حتی می‌توانیم آن را به خودشان برگردانیم. اما فروشنده قوانین متعددی را برای ما برشمرد و در نهایت به ما گفت: «بر اساس قوانین مربوط به رعایت حقوق حیوانات نمی‌توانیم تا زمانی که محیط مناسبی تدارک ندیده‌اید به شما ماهی قرمز بفروشیم.» خلاصه دست از پا درازتر به خانه برگشتیم و همچون سال‌های گذشته تحویل سال را با یک ماهی شیشه‌ای سر کردیم!

ماهی قرمز از بین تقریباً ۱۳ هزار نوع ماهیِ موجود در جهان، نزد ایرانیان دارای جایگاه ویژه‌ای است. اینکه این نوع ماهی دقیقاً کِی و چگونه عضو ثابت سفره هفت‌سین شد، هیچ کس به‌درستی نمی‌داند. اما همۀ ما قبول داریم که تحویل سال بدون حضور این حیوان زیبا چنگی به دل نمی‌زند. دکتر میر جلال‌الدین کزازی استاد ادبیات فارسی در دانشگاه تهران در مورد سنت گذاشتن ماهی بر سر سفرۀ هفت‌سین می‌گوید: «ماهی از آن روی که با آب رابطه‌ای ناگسستنی دارد، موجودی است خجسته و اهورایی و به نشان فال نیک در خوان نوروزی گذاشته می‌شود.»

به همین جهت تصمیم گرفتیم مقالۀ شگفتی‌های خلقت این شماره را به این موجود زیبا اختصاص دهیم.

ماهی قرمز که از خانواده ماهی کپور است اگرچه عنوان "قرمز" را بر خود دارد، ولی به رنگ‌های گوناگونی است که قرمز تنها یک گونۀ آن است. این ماهی به رنگ‌های طلایی، نارنجی، خاکستری، قهوه‌ای و سفید و سیاه نیز وجود دارد. در واقع بیش از ۱۰۰ نوع ماهی قرمز در اقیانوس‌ها و دریاهای جهان وجود دارد که امروزه تنها ۲۰ نوعِ آن به‌عنوان ماهیِ تزئینی در معرض فروش است.

ماهی قرمز نخستین بار در حدود هزار سال پیش توسط مردم چین شناسایی شد. در آن دوران نگهداری ماهی کپور از نوع خاکستری و نقره‌ای در بین چینی‌ها بسیار معمول بود. اما یک روز یکی از پرورش‌دهندگان این نوع ماهی متوجه شد که رنگ یکی از ماهی‌هایش بر اثر تکثیر ژن غالب بجای نقره‌ای، طلایی از آب درآمده است. این کشف به گوش اطرافیان هم رسید و به‌زودی دیگران نیز که دیدند ظاهر این ماهی زیباتر از ماهی نقره‌ای است تصمیم گرفتند آنها هم ماهی طلایی و قرمز تکثیر کنند و پرورش دهند.

در سال ۱۱۶۲ ملکه چین دستور داد تمام انواع قرمز و طلایی‌رنگِ این نوع ماهی کپور جمع‌آوری شود، و قانونی وضع شد که به موجب آن فقط خانواده سلطنتی اجازه نگهداری ماهی قرمز را داشتند.

ماهی قرمز در سال ۱۵۰۲ برای اولین بار به ژاپن راه یافت، و در قرن ۱۷ نیز به اروپا برده شد. احتمال می‌‌دهند که این ماهی تقریباً مقارن همین ایام به کشور ما نیز راه پیدا کرد.

تحقیقات نشان داده که ماهی قرمز می‌تواند حداکثر تا ۵۹ سانتی‌متر (معادل ۲۳ اینچ) قد بکشد و در موارد استثنایی وزن آن به ۵/‏۴ کیلو نیز رسیده است. درازترین ماهی قرمز در سال ۲۰۰۳ در هلند کشف شد که طول آن به ۴۷ سانتی‌متر و ۴ میلی‌متر می‌رسید.

ماهی قرمز به‌طور متوسط بیش از ۱۵ سال عمر نمی‌کند و انواع خانگی آن معمولاً حداکثر ۵ سال زنده می‌مانند. با این حال بد نیست بدانید بیشترین مدت زمانی که یک ماهی قرمز زیسته، ۴۹ سال بوده است!

اگر ماهی قرمز را برای مدتی در جایی تاریک بگذارید به مرور زمان رنگ خود را از دست می‌دهد و سفید می‌شود. این واکنش به‌دلیل رنگ‌دانه‌هایی است که در زیر پوست ماهی قرار دارد و در برابر نور از خود عکس‌العمل نشان می‌دهد. تنوع رنگ این ماهی‌ها نیز به تعداد و نوع قرارگیری این رنگ‌دانه‌ها بستگی دارد.

ماهی قرمز در مقایسه با سایر جانوران کمتر نیاز به مراقبت دارد. به این ماهی باید روزی یک بار غذا داد، که عمدتاً کِرم، ذرات نان یا گیاهان ریزِ آبزی است. درجه حرارت مناسب برای ماهی قرمز، ۱۸ درجه سانتی‌گراد است و باید توجه داشت که تغییرات شدید و ناگهانیِ دمای آب برای این جاندار بسیار خطرناک است. ضمناً ماهی‌ قرمز از آنجا که چشمانش فاقد پلک است، باید محیط زیستش دارای سایه باشد.

تحقیقات به‌عمل آمده نشان داده است که ماهی قرمز قادر است اجسامی را که می‌بیند حداقل تا مدت سه ماه به‌یاد آورد و بین اشکال، رنگ‌ها و صداهای مختلف تمایز قائل شود. همچنین حس بینایی قوی ماهی قرمز به او این امکان را می‌دهد که افراد مختلف را شناسایی کند. صاحبان چنین ماهی‌‌هایی تصدیق می‌کنند که چطور ماهی‌شان در برابر آنها عکس‌العمل نشان می‌دهد (برای مثال به محض دیدن صاحب خود به سمت شیشه تنگ یا آکواریم شنا می‌کند، با حرکت سریع دور تنگ می‌چرخد، و یا به سطح آب می‌آید و برای غذا به آب نوک می‌زند)، اما با دیدن شخصی غریبه خود را در گوشه‌ای پنهان می‌کند. ماهی قرمز هنگامی که خود را در آینه می‌بیند نیز همین عکس‌العمل را نشان می‌دهد.

گفتنی است که ماهی یکی از مهمترین سمبل‌ها در دوران کلیسای اولیه بود. احتمالاً بسیاری از شما نشانه ماهی را در پشت اتومبیل‌ها دیده‌اید یا خود بر اتومبیل‌تان نصب کرده‌اید، اما آیا تا به حال به معنا و داستانی که در پسِ این سمبل نهفته است اندیشیده‌اید؟ همانطور که می‌دانید پیروان مسیح در دوران صدر مسیحیت به‌خاطر ایمان‌شان به‌شدت تحت جفا بودند. بنابراین مسیحیان برای اینکه بتوانند یکدیگر را شناسایی کنند احتیاج به سمبلی داشتند که هم بتواند به‌طور غیرمستقیم معرف اعتقادات‌شان باشد و هم در عین حال برای‌شان مشکل‌ ایجاد نکند. صلیب البته سمبلی جا افتاده بود، ولی به‌راحتی برای دشمنان مسیحیت قابل‌شناسایی بود. به همین جهت سمبل ماهی به‌عنوان سمبل ایمان مسیحی متداول شد چون با کنار هم قرار دادنِ حروف واژه ماهی در زبان یونانی (ΙΧΘΥΣ)، حروف اولِ کلمات "عیسی مسیح، پسر خدا، نجات‌دهنده" بدست می‌آمد که رکن اصلی ایمان مسیحی است و شخصیت عیسی مسیح را به‌طور جامع و مختصر معرفی می‌کند:

باشد که امسال ما نیز ماهی قرمز را نه تنها به نشان فال نیک، بلکه به‌عنوان سمبلی از ایمان مسیحی و جهت معرفی کردنِ خداوندمان عیسی مسیح، یگانه نجات‌دهندۀ بشر به اقوام و دوستان، بر سر سفرۀ هفت‌سین بگذاریم.

نوروزتان مبارک

منابع:

۱-‏‏‏ دایرۀ‌المعرف بریتانیکا،

۲-‏‏‏ www.wikipedia.org